Wil van der Klift
Dat er sprake is van een zeer ernstige crisis is inmiddels door iedereen geaccepteerd. Dat die crisis het gevolg is van de politieke en economische 'neoliberale' ontwikkelingen die de afgelopen decennia gemeengoed werden in de westerse wereld wordt ook vrij algemeen aangenomen. Dat de crisis rechtstreeks samenhangt met het kapitalistische stelsel wordt echter allom bestreden door de westerse economen, politici en media-smaakmakers. Dus blijft het bij honderd manieren om niet kopje onder te gaan tijdens de crisis.
Het zou allemaal gaan om een onjuiste aanpak - vaak zelfs alleen maar de schuld van enkele onverantwoordelijke personen, waarvan een enkele crimineel, maar de meesten 'gewoon' onwetend - binnen een systeem dat verder het beste, dan wel het minst slechte is van alle menselijke sociaaleconomische systemen. Maar er is wel overeenstemming over de constatering dat er sprake is van het einde van een tijdperk. Er zullen veranderingen moeten worden doorgevoerd, daar kan niemand onderuit. Die noodzakelijke andere financieel-economische orde moet echter gevonden worden binnen het huidige politieke (kapitalistische) systeem.
Van het doorgeschoten individualistische (hebzuchtige) Angelsaksische model terug naar het sociale 'menselijke' Rijnlandse model lijkt het motto. Volgens Wouter Bos (Mansholt-lezing, 12-11-2008) zou het gaan om een verkeerde focus en een verkeerde tijdshorizon. Hij vult zijn oriëntatie op het Rijnlandse model als volgt in: "Niet de dienstbaarheid aan klant en samenleving, maar het vermogen om snel geld te verdienen, is centraal komen te staan". Zijn oplossing: "langetermijnoriëntaties en het centraal staan van het samenwerkingsverband tussen kapitaal en arbeid en niet enkel en alleen de maximalisering van de aandeelhouderswaarde". We moeten voor oplossingen dus al met al terug naar situaties van vroeger, van vóór de neoliberale dwaling, die overigens volgens Wellink ook wel goede kanten had. Voorzichtigheid troef dus bij de bestuurders die aan de knoppen zitten.
Is er dan geen andere manier dan terug te grijpen op systemen uit het kapitalistische verleden, om Keynes weer van stal te halen of te leuren met coöperatieve modellen, zoals de huidige Rabobank-baas Bert Heemskerk doet? Inderdaad niet, de weg vooruit is immers versperd! De weg naar fundamenteel andere oplossingen is verboden en daarmee afgesneden. Socialistische oplossingen zijn streng verboden! De basis voor de volgende nog heviger crisis wordt gelegd, nog vóór deze crisis zelfs maar z'n dieptepunt heeft bereikt.
Het komt volgens de huidige kapitalistische roergangers nu vooral aan op overleven, is het verhaal! 'Creative destruction', niet het recht van de sterksten en sluwsten, maar de noodzaak van aanpassen aan de verander(en)de omstandigheden is het signaal in dit Darwin-jaar. De crisis als uitdaging, als reinigende bezem dus. Het zou ook tijd zijn voor nieuw 'ouderwets degelijk' leiderschap, uitgaande van goed rentmeesterschap, geduld en vertrouwen, is weer een ander verhaal.
Wat ook schijnt te helpen is hard werken - vooral nog harder en langer dan al gebeurde - de uitdagingen aangaan, niet bij de pakken neerzitten en aardig zijn tegen de klanten natuurlijk. Talloze reïntegratiebedrijven verdienen dik aan al deze nutteloze adviezen. De klant weer koning maken, zoals het vroeger was. Meer tijd besteden aan de klant, minder gehaast,meer persoonlijke aandacht... en let vooral op je uiterlijk. Wie wil dat niet? Kwaliteit bieden helpt volgens deze verhalen natuurlijk ook. Daar zitten we schijnbaar ook op te wachten met z'n allen. Wie zou daar tegen zijn? Maar al deze oplossingen leggen de verantwoordelijkheid neer bij het individu. Jammer genoeg was hij niet schuldig aan deze crisis, zelfs niet eens de talloze criminelen en semicriminelen (we wisten van niets en hielden ons aan de wet! Inderdaad de wet die voor dit soort lieden is gemaakt). Individuen die nu door de mand vallen, zoals Bernard (what's in a name?) Madoff, prinses Christina (en waarschijnlijk ook andere leden van het Koninklijk Huis die de grenzen van de wet opzoeken), bouwbedrijf Mourik en talloze vastgoedsjacheraars, de Rochdale-bazen en nog vele anderen.
Uiteraard kost kwaliteitsverbetering veel geld, moet professionaliteit worden geleerd en moet er wel een koopkrachtig publiek zijn. Als de koopkracht niet groter wordt, helpen al deze aanbevelingen niet en kan een grote omzet niet worden vervangen door betere waar. Dan blijf je gewoon tóch met die overtollige producten zitten. De huidige crisis is immers juist een (uitgestelde) overproductiecrisis die kortelings werd geopenbaard doordat er plotseling sprake was van grootschalige onderconsumptie, toen allerlei leenmogelijkheden (m.n. hypotheken) wegvielen in de VS en de koopkracht in het Westen al enige tijd onder druk stond. Nu miljoenen mensen in de VS, de EU, het VK, China, Japan en elders hun baan (gaan) verliezen en zij die het kunnen zoveel mogelijk gaan sparen, zal de crisis zich alleen maar verder verdiepen. Daar kunnen individuele maatregelen en organisatorische schijnoplossingen niets aan veranderen. Bovendien gaat het ook nog om een institutionele schuldencrisis, daar helpt beter gedrag al helemaal niet tegen. Sprookjes dus, al die praatjes.
Daarnaast wordt er veel twijfel gezaaid over de duur van de crisis. De illusie wordt gewekt dat het allemaal gaat om een korte reinigende crisis. De overheidsmaatregelen en de voorstellen van de 'sociale partners' gaan alllemaal, in verschillende mate, uit van een relatief korte duur van 'de recessie' en van een beheersbare omvang ervan. Niets is minder waar. Amerikaanse (en andere) bankreuzen maken gigantische verliezen. De storm in de financiële sector is nog lang niet voorbij. Een nieuwe fase van de voortrazende storm in de financiële sector en daarmee ook in de reële economie is op komst.
De werkende en uitkeringsgerechtigde bevolking moet zich voorbereiden op een langdurige en zeer ernstige crisis die veel slachtoffers zal maken en waarbij sprake zal zijn van een zeer aanzienlijke kapitaalvernietiging van een omvang die alleen plaatsvond gedurende de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Zal het deze keer ook daarop uitdraaien?
De werkende klasse is op verschillende manieren de dupe van de crisis. Sommige ondernemingen herstructureren nu onder het mom van crisis hun bedrijven door zich massaal van mensen te ontdoen die ze kunnen missen. De regeringen menen nu maatregelen, zoals de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd, te moeten doorvoeren omdat het immers noodzakelijk zou zijn vanwege de crisis. Tal van voorbeelden kunnen op dit vlak nog worden gegeven. Maar het resultaat is in ieder geval een aanzienlijke toename van de werkloosheid en een reusachtige achteruitgang van het besteedbare inkomen. Gelukkig zal dit ontslag met meer gevoel gebeuren. Het begeleiden van boventallige werknemers bij hun rouwproces is een verantwoordelijkheid waaraan werkgevers zich niet mogen onttrekken (FD, 10-1-2009). Te walgelijk voor woorden eigenlijk. Te stom ook. De werkelijkheid zal gelukkig al dit soort dwaasheden opzijschuiven.
De economische crisis zorgt voor miljardenverliezen bij de bedrijven. Dus moet er in de kosten worden gesneden. In de praktijk betekent dat vooral hakken in het aantal banen, alle mooie praatjes ten spijt. Eind januari werden er wereldwijd 85.000 ontslagen op één dag aangekondigd.
Het banenverlies in de VS was in december 524.000. In totaal gingen in de VS in 2008 2,6 miljoen banen verloren, vooral in de industrie, bouw en dienstensector (excl. landbouw). Het grootste aantal sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog (1945). Het werkloosheidspercentage steeg van 6,8 naar 7,2 procent. ING verwacht dat de werkloosheid de komende maanden zal oplopen tot 1 miljoen.
Corus, Philips en ING willen wereldwijd samen meer dan 16.000 mensen ontslaan. Bij Corus 3500 banen (800 in IJmuiden), bij ING 7000 en bij Philips 6000 (waarvan 200 in Nederland), bovenop de 3000 ontslagen die vorig jaar al waren aangekondigd. Beleggers reageerden uiteraard opgetogen. De koers van Philips steeg met 8 procent, die van ING met 28 procent.
De massaontslagen geven aan dat de crisis zich razendsnel verdiept. Geen enkel bedrijf blijkt te worden gespaard. Tot dusver heeft elke AEX-genoteerde onderneming de presentatie van de cijfers over het vierde kwartaal aangegrepen om meer ontslagen aan te kondigen. Deels uiteraard ten gevolge van de crisis, maar ook om eens goed schoon schip te maken. Veel bedrijven zullen de kredietcrisis als smoes gebruiken.
Volgens de laatste raming van het Economisch Instituut voor het Midden- en Kleinbedrijf (EIM) verdwijnen daar de komende twee jaar 120.000 voltijdbanen. In 2009 wordt vooral de maakindustrie getroffen, volgend jaar zijn de bouw en de groothandel aan de beurt. In 2008 kwamen er in het MKB nog 67.000 banen bij.
Het Centraal Planbureau voorspelt in zijn laatste raming dat de werkloosheid tot eind 2010 naar 600.000 zal stijgen, twee keer zoveel als in 2008.
Bedrijven zijn bang dat ze straks niet aan het juiste personeel kunnen komen als de economie aantrekt, maar de golf zal te groot blijken te zijn voor marginale noodmaatrgelen. De problemen bestaan wereldwijd. Wie denkt dat deze golf aan ontslagen Nederland niet zal raken gelooft in sprookjes. Ondernemers kunnen zich helemaal niet veroorloven mensen aan te houden voor 'betere tijden'. Het zou het voortbestaan van die ondernemingen nog meer in gevaar brengen.
Tel daarbij op de goedkope oprotregeling die de kantonrechters doorgedrukt hebben en spoedig zal het werkloosheidscijfer nog forser toenemen dan nu al het geval is. Mocht het later weer beter gaan dan neemt men gewoon tijdelijke krachten aan die men zo weer kan ontslaan. De flexibilisering zal aanzienlijk toenemen, net als het verschijnsel van banenpools, waarin werklozen tijdelijk in kunnen worden ondergebracht.
Inmiddels maakt ook minister Donner van Sociale Zaken zich op voor massaontslagen. Faillissementen en ontslagen lopen op en zullen verder toenemen, aldus de minister. Samen met werkgevers en werknemers vormt de minister daarom een 'crisisteam'. In de praktijk gaat dit team de crisis te lijf met pappen-en-nathouden-maatregelen die de stroom van tienduizenden nieuwe werklozen niet het hoofd zullen kunnen bieden. Het kabinet en de 'socialepartners' willen hen zo snel mogelijk weer aan ander werk helpen om massawerkloosheid te voorkomen. Het gaat onder meer om de inzet van scholing en werk naar werk-trajecten. Maar er zal gewoon te weinig werk zijn. Het worden daarom merendeels trajecten naar een uitkering. Waarom de FNV nog steeds aan deze schijnoplossingen meedoet kan alleen worden begrepen vanuit een houding die paniek onder de leden wenst te voorkomen. De vraag is echter of het niet beter is om de leden mentaal te gaan wapenen voor de komende werkelijkheid.
Natuurlijk moet alles ook anders worden georganiseerd, geordend. Maar niet binnen het kapitalistische systeem. Daarbinnen kunnen alleen maatregelen worden getroffen die zullen leiden tot de volgende, nog diepere crisis. Het is echt de hoogste tijd voor een echte verandering. Het socialisme staat op de dagorde.