Wil van der Klift
De gevolgen van de crisis worden wereldwijd en in eigen land snel groter en steeds sneller voelbaar voor de Nederlandse werknemers. Steeds meer bedrijven in de handel en industrie zetten het mes in hun werknemersbestand. Voorlopig zijn vooral de flexwerkers het slachtoffer maar steeds vaker ook, minstens tijdelijk, de vaste medewerkers. En het hek is nog maar net van de dam...
De daling van het bruto binnenlands product in de VS is volgens economen met name te wijten aan de consument die gedwongen wordt de hand op de knip te houden. Een groot deel van de Amerikanen kan minder geld uitgeven door de toegenomen werkloosheid, de daling van de aandelenkoersen en de daling van de huizenprijzen. Hierdoor breidt de crisis zich steeds verder uit.
De Amerikaanse economie heeft meer dan een miljoen banen verloren sinds het begin van de kredietcrisis. De werkloosheid is vorige maand gestegen tot 6,5 procent, het hoogste niveau van de laatste veertien jaar. Het banenverlies treft nagenoeg de hele economie. In de productiesector, in de bouw en in de dienstensector (verzekeraars, banken en detailhandel) ging werkgelegenheid verloren. Ook is er beduidend minder werk voor tijdelijke werknemers. Vorige maand zijn 240.000 banen geschrapt. Het aantal banen daalt al tien maanden op rij. Dit proces zal eerder nog in een versnelling raken dan kunnen worden gestopt. Computerbedrijf Dell bijvoorbeeld vraagt de werknemers om vijf dagen onbetaald verlof op te nemen. De Deutsche Post ontslaat 9.500 werknemers bij het Amerikaanse deel van koeriersbedrijf DHL Express. Eerder dit jaar werden al 5.400 banen bij DHL geschrapt. Deutsche Post stopt alle binnenlandse bezorgdiensten in de Verenigde Staten. Hierdoor sluiten ruim 300 van de huidige 412 DHL-kantoren in de VS. Witgoedfabrikant Whirlpool schrapt 5.000 banen. Morgan Stanley gaat 10 procent van de banen in de zakendivisie schrappen en 9 procent bij het onderdeel vermogensbeheer. Eerder dit jaar werden al 4.400 banen geschrapt. De Amerikaanse autofabrikant Chrysler ontslaat een kwart van zijn kantoorpersoneel. Het Amerikaanse General Motors (GM), tot voor kort de grootste autofabrikant ter wereld, dreigt af te stevenen op een faillissement. Het bedrijf vreest niet genoeg geld te hebben om de fabricage het komende jaar draaiende te houden. Het gaat dan om een ramp die veel verder reikt dan General Motors. Volgens het Center for Automotive Research zou een faillissement van GM het verlies van 2,5 miljoen banen betekenen, bij de autofabrikant en toeleveranciers. Bij het bedrijf zelf werken wereldwijd 266.000 mensen in 34 landen.
Wal-Mart, 's werelds grootste supermarktketen, merkt dat de klanten minder vaak hun creditcard trekken. De Amerikaanse bevolking voelt de pijn van de financiële crisis. Dat heeft uiteraard weer zijn weerslag op creditcardmaatschappijen. De Amerikaanse creditcardmaatschappij American Express schrapt de komende tijd 7.000 banen, een tiende van haar totale personeelsbestand.
Economen verwachten dat het percentage Amerikaanse werklozen in de komende maanden stijgt tot 7,5 of 8 procent. De contouren van een diepe wereldwijde recessie nemen steeds duidelijker vormen aan. Meer bedrijven kondigen ontslagen aan en beleggers dumpen risicovolle aandelen, zij tonen zich steeds banger voor een verder wegvallende vraag door een economische recessie.
Ook in Duitsland, Engeland, Japan en andere westerse landen slaat de crisis steeds harder toe. Westerse economieën zullen volgend jaar voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog krimpen, voorspelt het Internationaal Monetair Fonds (IMF). De pogingen van ontwikkelde landen om hun financiële sectoren te behoeden voor de kredietcrisis hebben nauwelijks iets uitgehaald. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Wereldbank dit jaar veel meer leningen verstrekt dan vorig jaar: 35 miljard dollar nu tegen 13,5 vorig jaar. Ook grotere economiëen als Mexico, Indonesië en Colombia klopten al aan. Over de komende drie jaar gaat de Wereldbank 100 miljard dollar uitgeven om de crisis te bestrijden. De Wereldbank verwacht, net als het IMF, dat westerse economieën licht zullen krimpen, nadat de bank eerder uitging van groei.
Als eerste westers land kreeg IJsland, dat al zijn drie grote banken volledig heeft genationaliseerd, intussen een lening van het IMF om het eiland door de crisis te helpen. De Bank of England houdt rekening met een economische krimp van 2 procent de komende twee jaar. De aanstaande recessie zal waarschijnlijk de ergste worden in dertig jaar. De werkloosheid was in het derde kwartaal met 140.000 gegroeid tot een totaal van 1,82 miljoen. Er staat een nieuwe golf ontslagen te wachten. Op 11 november jl. alleen al werden 5.800 nieuwe ontslagen aangekondigd, bij Virgin Media (kabel) 2.200, de rest bij Yell (telefoongidsen) en GlaxoSmithKline (farmacie). British Telecom, waar ceo Ben Verwaayen op tijd vertrok, gaat voor het einde van het boekjaar wereldwijd (ook in Nederland) 10.000 van de 160.000 banen schrappen. Duitsland kwam midden november in een recessie terecht door de stagnerende export. Ook in Japan is het kommer en kwel. De Japanse Nikkei-index sloot een paar weken geleden op de laagste stand in 26 jaar. Sony en andere elektronicabedrijven waarschuwden voor dalende verkopen in de consumentenelektronica.
De grootste economieën van de EU, Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië zijn bezig met Keynesiaanse stimuleringsplannen. De Duitse regering hoopt met 50 miljard euro circa 1 miljoen banen te redden. Frankrijk investeert 175 miljard euro in onderwijs, wegen, het leger en de energiesector. De Britse regering-Brown overweegt een vergelijkbaar plan.
Tegen deze achtergrond is het niet verwonderlijk dat de groei van de Nederlandse export stagneert. De omvang van de export groeide in september t.o.v. dezelfde maand in 2007 met slechts één procent, maar de daling zal zich versneld voortzetten. Internationaal opererende Nederlandse ondernemingen als Heineken, DAF, Scania, NXP en ASML verlagen de productie al ten gevolge van een dalende vraag en zetten om te beginnen vrijwel alle uitzendkrachten op straat. Het gaat nu al om vele duizenden werknemers. Heineken zal waarschijnlijk in 2008 en 2009 bijna alle 400 uitzendkrachten op straat zetten. Ook wordt op sommige dagen de productie helemaal stilgelegd, waardoor ook vaste medewerkers in de knel komen. Bouwconcern Heijmans schrapt 200 banen. De bouwsector vreest een verlies van 20.000 banen in de komende twee jaar. Accountantsbedrijf Deloitte schrapt ruim 10 procent van de 547 fulltime banen die er gemiddeld waren. Voedingsmiddelenconcern CSM gooit 200 mensen op straat. Softwarebedrijf Exact schrapte dit jaar al 10 procent van het personeel tot minder dan 2.500 medewerkers. Deze lijst kan met gemak nog worden uitgebreid.
Sinds de verdieping van de internationale financiële crisis de afgelopen twee maanden heeft TNT de vraag naar pakketvervoer per vliegtuig flink zien teruglopen. Het bedrijf verwacht dat de marktomstandigheden ook de rest van het jaar onder druk zullen staan en heeft de groeiverwachtingen voor zijnbinnenlandse en Europese pakjesactiviteiten dan ook verlaagd. Niet alleen het luchtvervoer stagneert, ook op het water doet de crisis zich voelen.
De scheepvaart heeft last van vraaguitval door de crisis. In Rotterdam, een van de belangrijkste aanvoerhavens voor het scheepsvervoer tussen Azië en Europa, is de terugloop goed merkbaar. Consumentenbestedingen gaan omlaag, bedrijfsinvesteringen vertragen. Het tempo waarin alles gebeurt is vrij dramatisch, zeker voor de containervaart die leeft van het vervoer van consumentengoederen. Minder goederenvervoer leidt ook tot minder vervoer op de weg en dus ook tot minder vraag naar vrachtwagens.
Vrachtwagenproducenten in binnen- en buitenland ondervinden de gevolgen van de afzwakkende economie en de financiële crisis daarom ook. Het Eindhovense DAF en de Zweedse concurrenten Scania en Volvo verkopen veel minder trucks dan verwacht. Volvo zag in het derde kwartaal zijn winst met 37 procent dalen. Bij Nederlandse vestigingen van DAF (Eindhoven) en Scania (Zwolle) verdwijnen in totaal mogelijk zelfs meer dan 1.500 banen. Volgens FNV Bondgenoten gaat het bij Scania om 360 werknemers. Nederlandse en Belgische vakbonden gaan ervan uit dat bij DAF circa 2.000 arbeidsplaatsen vervallen, waarvan 1.250 in Nederland. Het gaat daarbij vooral om uitzendkrachten en tijdelijk personeel. Het Zweedse Volvo Trucks heeft onlangs al 2.850 banen geschrapt wegens de dalende vraag naar vrachtwagens en heeft aangekondigd nog eens 900 mensen te ontslaan. Bij de Scania-fabriek in Zwolle worden per eind december alle 190 uitzendkrachten op straat gezet. Al eerder ontsloeg de vrachtwagenmaker 160 uitzendkrachten. DAF zegt dat de laatste twee weken van 2008 drie fabrieken (in het Britse Leyland, het Belgische Westerlo en Eindhoven) worden stilgelegd. Ook nemen vaste werknemers eind dit jaar en begin volgend jaar op verscheidene data verplicht atv en vrije dagen op.
De situatie bij DAF heeft ook nadelige gevolgen bij toeleveranciers. Een woordvoerder van DAF: "Als wij minder productie draaien, daalt ook de omzet van cateraars. En als we minder produceren, hebben we ook minder schroeven van Nedschroef nodig." Algemeen wordt aangenomen dat voor elke ontslagen arbeider van een autofabriek bij toeleveringsbedrijven nog eens 5 tot 6 mensen werkloos worden. DAF heeft alleen al enkele tientallen industriële toeleveranciers. Zo leiden de problemen bij DAF er onder meer toe dat schroevenproducent Nedschroef uit Helmond moet bezuinigen en uitzendkrachten naar huis moet sturen.
Staalconcern Corus (staal voor onder meer blikverpakkingen, auto's en de bouwsector) heeft op zijn beurt problemen. Op 7 november jl. werd een verdere verlaging van de productie aangekondigd als reactie op de sterk gedaalde vraag naar staal, mede door de stagnatie van de automobiel- en vrachtwagenproductie. Vorige maand beperkte Corus de productie al met 20 procent, inmiddels is de reductie opgetrokken naar 30 procent. Corus legt drie hoogovens stil, twee in Engeland en één in IJmuiden. Ook een aantal walserijen en bewerkingslijnen gaat dicht. De productiebeperking geldt in elk geval tot en met maart 2009.
Volgens de Vereniging van Effectenbezitters (VEB) heeft de gemiddelde Nederlandse particuliere belegger in een jaar tijd de helft van zijn ingelegde inkomsten uit aandelen zien verdampen. De gemiddelde particuliere belegger steekt 105.000 euro in aandelen. Een op de vijf Nederlandse huishoudens belegde volgens de VEB begin dit jaar actief. Dat betekent een aanzienlijke uitholling van de koopkracht.
Ook op de huizenmarkt gaat het steeds meer mis. Een echte crisis op de huizenmarkt inclusief sterk dalende prijzen kon nog worden voorkomen, maar de dreiging hangt in de lucht. Een haperende huizenmarkt heeft grote economische effecten. Minder kooptransacties betekent ook minder economische activiteit. Verhuizers, woninginrichters, aannemers, makelaars en notarissen die hun brood voor een belangrijk deel op de woningmarkt verdienen, merken het aan hun inkomsten. Bovendien kunnen er steeds minder kredieten worden afgesloten. Dalende huizenprijzen zullen een groot gat slaan in de economie, zoals dat ook in de VS gebeurde. Dat alles kan bijdragen aan een aanzienlijke verdieping van de recessie.
Zo hangt alles met alles samen en doet zich een uitwaaierende stagnatie voor op tal van economische gebieden en overal op de wereld. Deze ontwikkelingen zijn al veel langer aan de gang en zichtbaar. Het lijkt er echter op dat de Nederlandse regering pas nu gedwongen wordt om de crisis te erkennen.
Vicepremier Bos wilde tot 14 november voor Nederland nog niet speculeren op een mogelijke recessie. "Zolang er geen concrete aanwijzing is dat we op een recessie aanstomen, ga ik dat woord niet in de mond nemen", zei hij tot voor kort voor de televisie. Maar sinds vorige week houden Wellink en hij serieus rekening met een recessie, net als in de VS, Duitsland en het VK. Volgens de schrijvers van het Global Europe Anticipation Bulletin (GEAB) nummer 28 staat Nederland een recessie van 2 tot 3 jaar te wachten. Deze onderzoekers, die zich bezighouden met de economische toekomst van Europa, maken al een aantal jaren zeer betrouwbare analyses.
In de in september gepresenteerde Miljoenennota waren de groeiverwachtingen voor de economie nog slechts neerwaarts bijgesteld naar 1 procent. In december komt het Centraal Planbureau met nieuwe ramingen. Bos wilde niet uitsluiten dat de begroting voor volgend jaar tussentijds zal moeten worden aangepast. Maar hij zei nog niet aan bezuinigingen te denken.
Nu stagneert de groei echter volledig. Met name in de industrie, de horeca, de luchtvaart en de verzekeraars. Ook de uitzendbranche ziet de groei volledig wegvallen. In 2009 zal er sprake zijn van een steile val. De maanden juli, augustus en september van 2008 waren het laatste redelijke kwartaal van 2008. De onvermijdelijke dreun zal nu volgen.
De Nederlandse bevolking bereidt zich voor op een economische crisis en geeft steeds minder uit. In de afgelopen drie weken was er omzetverlies voor supermarkten, de horeca en de elektronicabranche, zo blijkt uit analyses van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) en marktonderzoeker GKF.
Voor meubel- en kledingzaken voorspelt het CBS ook moeilijke tijden. Een slecht jaar wordt het volgens het CBS ook voor autodealers. Het CBS meldt dat het consumentenvertrouwen, na een opleving in augustus en september, is gedaald. De boodschappen bij de supermarkt zijn de laatste tijd veel duurder geworden, tientjes per maand.
Het Nationaal Bureau voor Budgetvoorlichting zegt dat de bevolking nu nog 'vrij pijnloos' bezuinigt en slechts een aantal grote uitgaven uitstelt. Pas als mensen massaal hun baan verliezen, wordt er fors bezuinigd. En dat is precies wat de Nederlandse bevolking staat te wachten. Intussen is de rek er wel helemaal uit. Na betaling van de vaste lasten (huur, energie, verzekeringen, heffingen en kabel-tv, autokosten, telefoon, dagelijkse boodschappen en bijzondere lasten) blijft er nog nauwelijks iets over voor de meeste gezinnen. Grote uitgaven kunnen nauwelijks nog worden gedaan.Veel mensen hopen erop dat alle huishoudelijke apparatuur het voorlopig nog blijft doen, want zij moeten een lening afsluiten om een grote uitgave te kunnen doen. Zij gaan nu al naar de bekende prijsvechters en moeten het een stuk zuiniger aan doen. De aanzienlijke verhogingen van de prijzen hebben al ertoe geleid dat een zeer groot deel van de bevolking op koopjesjacht is. Tweedehandswinkels en voedingsbanken tieren welig. Sinds het uitbreken van de crisis neemt het aantal incassozaken dan ook fors toe. Ook loopt de betalingstermijn op. De verwachting is dat 2009 een extreem slecht jaar gaat worden. De prognoses over de economische groei zijn dusdanig, dat het aantal faillissementen in 2009 fors zal stijgen. De Nederlandse economie is voor een groot deel afhankelijk van Duitsland, en daar zien we dezelfde teneur. Ook België kende in de eerste helft van dit jaar een minimaal aantal faillissementen, terwijl het aantal faillissementen na de zomer een kolossale vlucht nam.
Een groot deel van de bevolking legt nog niet bewust een relatie tussen de crisis en de uitholling van de koopkracht, maar dat is alleen maar een kwestie van tijd. Nu is er nog hoop dat deze bui wel weer overwaait, dat het even slikken is, maar zodra duidelijk wordt dat het niet gaat om een overdrijvend buitje maar om een langdurige diepe crisis, zullen de verhalen anders worden.
'Vadertje Bos' zal het nog moeilijk krijgen, net als zijn grote broer Brown aan de overkant van het Kanaal nu al in de problemen is beland na een kortstondige opleving van zijn populariteit. En dat is logisch daar beide heren jarenlang het neoliberale beleid hebben omarmd en als juist hebben verkocht. De bevolking zal zich op enig moment herinneren dat de sociaaldemocraten zich aan het neoliberalisme hebben verkocht. Dat deze zwalkende politici nu het schip enigszins willen bijsturen zal niet helpen. En al zeker niet als ze hun problemen willen oplossen door partijgenoten als Ella Vogelaar te onthoofden. Alle mediageweld om haar als ongeschikt af te schilderen laat overeind dat de bevolking door heeft dat hier vieze politieke spelletjes worden gespeeld. Maar politieke spelletjes worden steeds minder getolereerd naarmate de economische situatie verslechtert. Dat kan ook niet worden verholpen door de nieuwe golf van polderplannen. Lokkertjes van de FNV en andere vage plannetjes voor oplossingen op korte termijn zullen binnen de kortste keren door de mand vallen.
Dan herinnert de bevolking zich weer dat een andere neoliberale sociaaldemocraat, commissaris bij ING Wim Kok, de beloning van het topmanagement van ING in 2004 geen zelfverrijking vond (*). Hij vond dat de beloning van de top van ING geen voorbeeld is van exhibitionistische zelfverrijking, zoals hij een paar jaar eerder nog van mening was. Hij zei nog altijd begrip te hebben voor de weerstand tegen de hoge beloningen, maar de voormalige PvdA-leider vond in zijn nieuwe rol toch dat het noodzakelijk was om de lonen bij ING op te schroeven om in de toekomst talent bij ING te houden. "Het is een forse stijging, maar onvermijdelijk gezien de concurrentie op de arbeidsmarkt. We vissen in dezelfde vijver van toptalent." ING-baas Michel Tilmant strijkt in 2008 een slordige 1,3 miljoen euro op. Deze spagaat is kenmerkend voor sociaaldemocraten. Maar uiteindelijk kiezen de leiders van die politieke richting altijd voor het grootkapitaal.
De sociaaldemocratische leiding van de FNV heeft deze keer nog de bondsraden van ABVAKABO FNV en FNV Bondgenoten meegekregen om akkoord te gaan met een maximale loonstijging van 3,5 procent. Als blijkt dat daarmee de koopkracht niet kan worden hersteld zal de discussie weer heropend worden enzullen er vragen worden gesteld naar de wijze waarop dit akkoord tot stand is gekomen. De bondsraad van Bondgenoten heeft alvast een drempel gelegd voor de toepassing van de nieuwe kantonrechtersformule voor ontslag. Gezien de komende ontslaggolven een juist besluit, waarover de komende periode nog de nodige discussie zal ontstaan. Het is de hoogste tijd om afstand te nemen van alles dat te maken heeft met het Akkoord van Wassenaar. De deal die de sociaaldemocraat Wim Kok toen sloot met de ondernemers heeft de werkende en uitkeringsgerechtigde bevolking in ons land alleen maar nodeloze achteruitgang opgeleverd. We hebben weer een strijdbare en politieke vakbeweging nodig. Polderen helpt niet.
(*) Wim Kok aanvaardde in 2003 enkele commissariaten, bij de ING Bank, TPG Post, Shell en de KLM. Deze commissariaten leidden tot enige opschudding en verontwaardiging, omdat Kok tijdens zijn bewind meerdere malen had afgegeven op bestuurders van grote bedrijven, hen "ordinaire zakkenvullers" had genoemd en hun salarissen een geval van "exhibitionistische zelfverrijking". Als commissaris stemde hij echter in met verdere salarisverhogingen. Zijn werk als commissaris legt hemzelf ook geen windeieren: in 2006 verdiende hij 235.000 euro. Dat is 18 procent meer dan in het jaar ervoor. Naast zijn commissariaten vervult Kok enkele Europese adviesfuncties.